मुंबई : आजपासून सर जे.जे. स्कूल ऑफ आर्ट अँड आर्किटेक्चरच्या संग्रहातील दुर्मिळ चित्रे, ज्यात कट्टिंगेरी कृष्णा हेब्बर आणि १६९ वर्षे जुन्या संस्थेच्या विद्यार्थी तसेच नंतरचे संचालक महादेव विश्वनाथ धुरंधर यांची चित्रे समाविष्ट आहेत, डीएमडीड विद्यापीठाच्या आवारात प्रदर्शित केली जात आहेत. त्याचप्रमाणे, डीएजी (पूर्वीची दिल्ली आर्ट गॅलरी) संग्रहातील २० व्या शतकातील चित्रे, पुरातन छायाचित्रे आणि इतर वस्तूंचे सुद्धा प्रदर्शन केले जात आहे. एकूण १७० हून अधिक कलाकृती, दुर्मिळ पुस्तके, परीक्षकांचे अहवाल आणि इतर संग्रह साहित्य २३ मार्चपर्यंत पाहण्यास उपलब्ध राहील. हे प्रदर्शन त्या काळाची आठवण करून देते जेव्हा या प्रतिष्ठित संस्थेने शहराच्या सामाजिक, सांस्कृतिक आणि आर्थिक जीवनात अविभाज्य योगदान दिले होते. १८८० ते १९४० च्या दशकातील कार्याचे दर्शन करणारे या प्रदर्शनासोबत नवी दिल्लीतील उत्तर व दक्षिण ब्लॉक्सपासून ते मुंबईतील बीएमसी इमारतींपर्यंतच्या मार्गक्रमणाचे वॉकथ्रू आणि चर्चासत्र आयोजित करण्यात आले आहे. या कार्यक्रमात विद्यार्थ्यांनी ब्रिटिश साम्राज्याच्या महत्त्वाच्या इमारतींवर कसा प्रभाव टाकला याकडे देखील लक्ष वेधले जाईल.
डीएजीच्या वरिष्ठ उपाध्यक्ष रितू वाजपेयी मोहन यांच्या मते, “या प्रदर्शनात १८५७ मध्ये शाळेच्या स्थापनेपासून भारतीय कलात्मक ओळख उदयास येईपर्यंतच्या उत्क्रांतीचा समावेश आहे. विद्यार्थ्यांनी युरोपियन तंत्रांना भारतीय परंपरांशी संतुलित करत शास्त्रीय शिल्पे, अजिंठा भित्तीचित्रे, व्हिक्टोरियन सौंदर्यशास्त्र आणि आधुनिकतेमध्ये उत्कट संघर्ष केला आहे ज्यामुळे त्यांच्या कलात्मक विकासाला नवीन दिशा मिळाली.”
स्कूलचे ड्रॉइंग अँड पेंटिंग विभागाचे कार्यकारी प्रमुख जॉन डग्लस यांनी सांगितले, “जेजे स्कूल ऑफ आर्टचा मुंबईवरील प्रभाव कमी लेखता येणार नाही. जॉन लॉकवुड किपलिंग आणि जॉन ग्रिफिथ्स यांनी या अभ्यासक्रमाची सुरूवात केली आणि विद्यार्थ्यांनी आपल्या सभोवतालच्या परिसरातील विषयांची निवड केली. स्थानिक लोकचित्रे, मंदिरांच्या आतील भागांचे दर्शन आणि पौराणिक कथांचे दृश्ये या प्रदर्शनाचा महत्त्वाचा भाग आहेत.” या प्रदर्शनात रामकृष्ण वामन देऊस्कर, धुरंधर, अबालाल रहिमन आणि पकला थिरुमल रेड्डी यांच्या माजी विद्यार्थ्यांची कला देखील प्रदर्शित झाली आहे.
जेजे स्कूलच्या इतिहासात किपलिंग व ग्रिफिथ्स हे साउथ केन्सिंग्टन स्कूल ऑफ आर्टचे माजी विद्यार्थी होते, ज्यांनी युरोपियन औपचारिकता आणि पाश्चात्य आदर्शांची ओळख भारतीय कला व डिझाइनमध्ये आणली. जंगल बुकचे लेखक रुडयार्ड किपलिंग यांच्या वडिलांनी व्हिक्टोरिया टर्मिनससारख्या अनेक गॉथिक रिव्हायवल इमारतींसाठी शिल्पकला सजावट केली. १८७२ मध्ये प्राचार्य बनलेल्या ग्रिफिथ्स यांनी विद्यार्थ्यांना अजिंठा लेण्यांच्या भित्तीचित्रांचे दस्तऐवजीकरण करण्यास प्रेरित केले, ज्यामुळे आधुनिक काळातील प्राचीन बौद्ध कलाकृतींशी कनेक्शन निर्माण झाले. त्याचबरोबर, विल्यम ग्लॅडस्टोन सोलोमन (१९१८ ते १९३७) यांच्या नेतृत्वाखाली, शाळेने भारतीय हस्तकला आणि परंपरेवर आधारित आकृतिबंध तसेच नग्न मॉडेल्सच्या थेट बैठकींवर आधारित डिझाइन वर्ग सुरू केला आणि ब्रिटिश साम्राज्याच्या अधिकृत इमारतींमध्ये भित्तीचित्रे बनवण्यासाठी कमिशन्स मिळवले. या प्रयत्नांनी विद्यार्थ्यांनी युरोपियन शास्त्रीयतेला भारतीय संवेदनशीलतेशी जुळवून बॉम्बे स्कूलची अद्वितीय निर्मिती घडवून आणली.
रितू वाजपेयी मोहन म्हणाल्या, “हे प्रदर्शन केवळ संस्थात्मक इतिहासाचे दर्शन घडवित नाही तर शाळेच्या समृद्ध सामाजिक रचनेचा शोध घेते. अभ्यास दौरे, चहा-पानातून सुरू झालेल्या संवादांपासून ते सभागृहातील महिला कलाकारांच्या अभूतपूर्व सहभागापर्यंत, या पवित्र संस्थेच्या प्रवासाचा मागोवा घेता येतो.” हे प्रदर्शन डीएजीच्या वार्षिक कला व वारसा महोत्सवाचा भाग आहे ज्याला ‘द सिटी अ‍ॅज अ म्युझियम’ असे नाव देण्यात आले आहे. या महोत्सवात कला इतिहासकार जाइल्स टिलॉट्सन यांसह एलिफंटा लेण्यांचा दौरा आणि अल्फ्रेड टॉकीजमधील पेंटिंग स्टुडिओमध्ये आधुनिकतावादी तय्यब मेहता व एमएफ हुसेन यांच्या सुरुवातीच्या काळावर चर्चा आयोजित करण्यात आली आहे. कोलकातामध्ये चार आवृत्त्या पूर्ण झालेल्या या महोत्सवाचे प्रथमच मुंबईत आयोजन करण्यात आले आहे.
Leave a Reply