समाधीतील बाबाजी’ अजूनही तंबूतच; हजार वर्षांपूर्वीचा सांगाडा अंतिम ठिकाणाच्या प्रतीक्षेत

वडनगरच्या उपनगरात एका साध्या तंबूत मागील दोन वर्षांपासून पद्मासनस्थ अवस्थेत असलेला एक मानवी सांगाडा अंतिम विश्रांतीस्थळी पोहोचण्याच्या प्रतीक्षेत आहे. भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण विभागाने (ASI) २०१९ मध्ये केलेल्या उत्खननात हा दुर्मिळ सांगाडा सापडला होता. तज्ज्ञांच्या मते, तो १०व्या ते १३व्या शतकातील असून, समाधीस्थितीत आढळलेल्या सांगाड्यांपैकी एक अनोखा नमुना आहे.

 

सदर सांगाडा पद्मासनात, उजवा हात मांडीवर व डावा हात छातीजवळील उंचीवर ठेवलेला असल्यामुळे, स्थानिक लोकांनी त्याला ‘समाधीतील बाबाजी’ असे नाव दिले आहे. ही स्थिती एखाद्या काठीवर विसावलेल्या ध्यानस्थ साधकासारखी भासत असल्याचे संशोधकांचे निरीक्षण आहे.

 

सुरुवातीला सांगाडा वडनगरमधील शासकीय निवासस्थानाच्या कॉरिडॉरमध्ये ठेवण्यात आला होता. त्यानंतर त्याला एका लोखंडी संरचनेत ठेवून, कापड व प्लास्टिकच्या तंबूत हलविण्यात आले. गुजरात राज्य पुरातत्त्व व वस्तुसंग्रहालय संचालनालयाचे संचालक पंकज शर्मा यांनी सांगितले की, “सांगाड्याची स्थिती अत्यंत नाजूक आहे. त्याचे योग्य जतन करता येईल, अशा संग्रहालयात ठेवण्याचा विचार सुरू आहे. वडनगरच्या नव्याने सुरु झालेल्या ‘एक्सपेरिएन्शियल म्युझियम’ किंवा लोथलमधील प्रस्तावित समुद्रसंग्रहालय याबाबत चर्चा सुरू आहे.”

 

सुरुवातीच्या काळात सांगाड्याच्या सुरक्षिततेसाठी दोन सुरक्षारक्षक तैनात होते. मात्र, जानेवारी महिन्यात त्यांचे कंत्राट संपल्यानंतर, सध्या तो तंबूत एकटाच ठेवण्यात आलेला आहे.

पूर्वीचा प्रस्ताव रद्द; जागेअभावी ‘बिलीफ गॅलरी’मध्ये ठेवता आले नाही भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण विभागचे माजी अधीक्षक अभिजीत अम्बेकर यांनी सांगितले की, “हा सांगाडा आणि इतर ९,००० पुरावशेष आम्ही राज्य सरकारकडे हस्तांतरित केले आहेत. सुरुवातीला तो वडनगर संग्रहालयातील ‘बिलीफ गॅलरी’मध्ये ठेवण्याचा प्रस्ताव होता. मात्र, सध्या ती गॅलरी भरलेली असल्यामुळे हा प्रस्ताव अमलात आणता आलेला नाही.”

 

‘Heritage: Journal of Multidisciplinary Studies in Archaeology’ या संशोधन नियतकालिकात २०२२ मध्ये प्रकाशित अहवालात सांगाड्याचा सविस्तर उल्लेख आहे. “चौरस स्तूपाच्या उत्तर भागात ध्यानस्थ स्थितीत हा सांगाडा सापडला. डोके उत्तर दिशेला, उजवा हात मांडीवर, डावा हात काठीसारखा उंचावलेला होता. ही समाधी ९व्या-१०व्या शतकातील असावी,” असे संशोधनात नमूद आहे. अशा प्रकारच्या समाधीस्थित सांगाड्यांचे पुरावे याआधी बालाथल (राजस्थान), त्रिपुरी (मध्यप्रदेश), व आदम (महाराष्ट्र) येथेच आढळले आहेत.

 

प्रारंभी हा सांगाडा बौद्ध भिक्षूचा असावा, अशी शक्यता वर्तवली जात होती. मात्र बिरबल साहनी इन्स्टिट्यूट ऑफ पालेओसायन्सेसचे वरिष्ठ वैज्ञानिक डॉ. नीरज राय यांच्या DNA विश्लेषणानुसार, हा व्यक्ती स्थानिक गुजराती वंशाचा असण्याची अधिक शक्यता आहे. “गुजरातमध्ये जात-धर्माच्या पलीकडे समाधीची परंपरा होती. त्यामुळे त्याच्या सामाजिक ओळखीची खात्री करणेही महत्त्वाचे ठरेल,” असे त्यांनी सांगितले.

वडनगर नगरपालिकेचे भाजप नगरसेवक गिरीशभाई पटेल यांनी सांगितले, “या ‘बाबाजी’ंचा वडनगरशीच संबंध आहे. समाधीस्थितीत असल्यामुळे त्यांना आपल्या पूर्वजांपैकी समजले जाते. त्यामुळे त्यांचे जतन वडनगर संग्रहालयातच व्हावे, अशी स्थानिकांची मागणी आहे.”