AI-निर्मित कलेचा उदय; स्टुडिओ घिब्ली आणि हायाओ मियाझाकी यांचा ठाम विरोध

डिजिटल तंत्रज्ञानाच्या युगात पारंपरिक कलेचे महत्त्व अधोरेखित करणारे मतप्रवाह OpenAI ने आपला अत्याधुनिक GPT-4.0 इमेज जनरेटर सादर केल्यानंतर, स्टुडिओ घिब्लीच्या शैलीतील कलाकृती सोशल मीडियावर मोठ्या प्रमाणात व्हायरल होत आहेत. हायाओ मियाझाकी यांनी घडवलेल्या या अनोख्या चित्रशैलीला AI च्या मदतीने अनेकजण नवीन स्वरूप देत आहेत. मात्र, ही क्रांती सर्वांसाठी आनंददायी नाही. मियाझाकी यांनी स्वतः AI-निर्मित कलेवर कठोर टीका केली आहे, त्यामुळे अनेकांना या तंत्रज्ञानामुळे पारंपरिक सर्जनशीलतेला धोका निर्माण झाल्याचे वाटते.

हायाओ मियाझाकी यांचा जन्म १९४१ मध्ये टोकियो येथे झाला. बालपणापासूनच त्यांना जपानी कॉमिक्स आणि ग्राफिक कलेची विशेष आवड होती. त्यांनी विद्यापीठात अर्थशास्त्र आणि राजकीय शास्त्राचे शिक्षण घेतले, मात्र १९६३ मध्ये त्यांनी अ‍ॅनिमेटर म्हणून आपल्या कारकिर्दीला सुरुवात केली.

मियाझाकी यांनी ‘वर्ल्ड मास्टरपीस थिएटर’, ‘द वंडरफुल वर्ल्ड ऑफ पुस ‘एन बू्ट्स’ (१९६९), आणि ‘फ्युचर बॉय कोनन’ (१९७८) यांसारख्या लोकप्रिय मालिकांसाठी योगदान दिले. अखेर, १९८५ मध्ये त्यांनी इसाओ ताकाहाता आणि तोशियो सुझुकी यांच्या सोबत स्टुडिओ घिब्लीची स्थापना केली.

स्टुडिओ घिब्लीने आपल्या विशिष्ट आणि मनमोहक अ‍ॅनिमेशन शैलीने जागतिक स्तरावर लौकिक प्राप्त केला. मियाझाकी यांच्या चित्रफ्रेम्स या तपशीलवार, रंगसंपन्न आणि स्वप्नवत सौंदर्याने भरलेल्या असतात. महत्त्वाचे म्हणजे, या अ‍ॅनिमेशन चित्रपटांसाठी पारंपरिक हाताने रेखाटलेल्या चित्रांना प्राधान्य दिले जाते, डिजिटल तंत्रज्ञानाचा वापर अत्यंत मर्यादित ठेवला जातो.

 

आज अ‍ॅनिमेशन क्षेत्रात डिजिटल तंत्रज्ञानाचा प्रभाव वाढला असताना, मियाझाकी मात्र पारंपरिक हाताने रेखाटलेल्या कलेच्या बाजूने ठाम आहेत. “अ‍ॅनिमेटरचे खरे साधन म्हणजे पेन्सिल,” असे त्यांनी २०२१ मध्ये The New York Times ला दिलेल्या मुलाखतीत स्पष्ट केले होते. त्यामुळेच, AI-निर्मित कलेबद्दल त्यांचा विरोध ठाम आहे. २०१६ मध्ये प्रदर्शित ‘Never Ending Man: Hayao Miyazaki’ या माहितीपटात जेव्हा AI-निर्मित अ‍ॅनिमेशनचे प्रात्यक्षिक दाखवण्यात आले, तेव्हा त्यांनी तीव्र नाराजी व्यक्त केली.

“मला या तंत्रज्ञानाची घृणा वाटते. मी कधीही हे तंत्र माझ्या कलेत समाविष्ट करणार नाही. मला वाटते की हे संपूर्ण जीवनाचाच अपमान आहे,” असे त्यांनी स्पष्टपणे सांगितले. पुढे त्यांनी असेही म्हटले की, “माणूस आज अशा टप्प्यावर पोहोचला आहे जिथे त्याने स्वतःवरील विश्वासच गमावला आहे.”

स्टुडिओ घिब्लीच्या चित्रपटांमध्ये प्रत्यक्ष वास्तव आणि जादुई कल्पनारम्य यांचे सुंदर मिश्रण असते. यासोबतच, त्यांच्या कलाकृतींमध्ये सामाजिक आणि राजकीय संदेश ठळकपणे जाणवतो.

• ‘पॉर्को रोस्सो’ (१९९१) – हा चित्रपट फॅसिझमविरोधी आणि युद्धविरोधी विचार मांडतो.

• ‘प्रिन्सेस मोनोनोके’ (१९९७) – यात नायक पारंपरिक विचारसरणी बाजूला ठेवून दोन समुदायांतील संघर्ष मिटवण्याचा प्रयत्न करतो.

पर्यावरणीय जाणीव हा मियाझाकी यांच्या चित्रपटांचा एक महत्त्वाचा घटक आहे. २००८ मध्ये The Japan Times ला दिलेल्या मुलाखतीत त्यांनी सांगितले होते, “आर्थिक प्रगतीच्या नावाखाली निसर्गाचा विनाश होत असल्याने मी बालपणापासूनच अस्वस्थ आहे.” त्यांच्या चित्रपटांमध्ये मानवी आणि निसर्गसृष्टीतील परस्पर नाते सुंदरपणे मांडले जाते.

मियाझाकी यांच्या चित्रपटांतील महिला व्यक्तिरेखा अत्यंत सशक्त आणि वास्तववादी असतात. त्यांच्या कथांमध्ये तरुण मुलींच्या स्वतःचा शोध घेण्याच्या प्रवासावर भर असतो, मात्र त्यात कोणतेही लैंगिकीकरण किंवा फाजील नाट्यमयता नसते.

• ‘स्पिरिटेड अवे’ (२००१) – हा त्यांचा सर्वाधिक गाजलेला चित्रपट असून, यात १० वर्षांच्या चिहिरोचा प्रवास मांडला आहे. ही कथा जपानी लोककथांमधील आत्म्यांच्या अद्भुत विश्वाभोवती फिरते.

• हा चित्रपट ऑस्कर जिंकणारा पहिला बिगर-इंग्रजी अ‍ॅनिमेटेड चित्रपट ठरला. मात्र, इराक युद्धाविरोधात आपला निषेध नोंदवण्यासाठी मियाझाकी यांनी ऑस्कर सोहळ्याला जाण्यास नकार दिला.

• ‘द बॉय अँड द हेरॉन’ (२०२३) – हा त्यांच्या कारकिर्दीतील आणखी एक ऑस्कर विजेता चित्रपट ठरला.

AI-निर्मित कलेच्या वाढत्या प्रभावामुळे मानवी सर्जनशीलता आणि तंत्रज्ञान यातील संघर्ष अधिक तीव्र होत आहे. या पार्श्वभूमीवर मियाझाकी यांचे विचार हा सर्जनशीलतेच्या भविष्यावरील ठोस प्रतिवाद आहे. “कला ही मानवी प्रयत्न आणि भावनांनी समृद्ध असली पाहिजे, केवळ संगणकीय गणितांवर आधारित नसावी,” हा त्यांचा ठाम विश्वास आहे. त्यामुळेच, AI-निर्मित कलेच्या युगातही पारंपरिक हाताने रेखाटलेल्या कलाकृतीचे मूल्य जपण्याचा त्यांचा प्रयत्न सुरू आहे.