इतिहासकारांनी लक्षात ठेवले पाहिजे की भूतकाळाला अनेक पदर असतात. भूतकाळाला शैक्षणिक पद्धतीने समजावून सांगणे ही त्यांची व्यावसायिक जबाबदारी आहे, ज्यासाठी पुरावा, तर्कशुद्ध विश्लेषण आणि संशोधन पद्धतींचा अभ्यास केला जातो. मात्र, भूतकाळाशी संबंधित लोकस्मृती, ज्या कधी पुराव्यांद्वारे सिद्ध होत नाहीत, त्या देखील इतिहासाचे महत्त्वाचे अंग बनतात.
पुरावे व लोकस्मृतीतील तफावत
इतिहासकार विशिष्ट पद्धतींना चिकटून भूतकाळाचा अभ्यास करतात, जिथे प्रत्येक विधान पुराव्यांवर आधारित असते. परंतु, लोकस्मृती इतिहासकारांनी तयार केलेल्या तपशीलवार अभ्यासापेक्षा वेगळ्या असतात. उदाहरणार्थ, सम्राट अकबराच्या नवरत्नांची गोष्ट किंवा जोधाबाईबद्दलच्या कथा या लोकस्मृतींमध्ये जिवंत राहिल्या आहेत, जरी त्या ऐतिहासिक सत्य नसल्या तरी.
बाबरी मशीद प्रकरणाचे उदाहरण
अयोध्येतील बाबरी मशीद प्रकरण हे इतिहास आणि लोकस्मृती यातील संघर्षाचे उत्कृष्ट उदाहरण ठरले आहे. इतिहासकारांनी आणि पुरातत्त्वज्ञांनी १९८० च्या दशकात स्पष्ट केले की, राम मंदिर पाडून मशीद बांधल्याचा कोणताही पुरावा नाही. परंतु, १९व्या शतकात लोकप्रिय स्मृतींमध्ये राम मंदिराशी संबंधित कथा अधिक बळकट झाल्या. २०१९ च्या सर्वोच्च न्यायालयाच्या निकालातही यावर शिक्कामोर्तब करण्यात आले. मात्र, या स्मृतींनी समाजावर प्रचंड परिणाम केला, जो निव्वळ ऐतिहासिक सत्यावर आधारित नव्हता.
इतिहासकारांनी फक्त पुरावेच नव्हे, तर लोकस्मृतींचाही अभ्यास करणे आवश्यक आहे. या स्मृती सामाजिक, सांस्कृतिक आणि राजकीय परिस्थितीतून आकार घेतात. सोशल मीडिया युगात या स्मृती अधिक गडद होत असून, इतिहासकारांनी सत्य आणि लोकस्मृतींमधील फरक समजून घेतला पाहिजे.
भूतकाळाचे समग्र दर्शन
भूतकाळाचा समग्र अभ्यास म्हणजे शास्त्रीय इतिहास, लोकस्मृती आणि त्यांच्या परस्पर प्रभावाचा सखोल अभ्यास. इतिहासकारांच्या अभ्यासाला जेव्हा लोकस्मृतींची जोड दिली जाते, तेव्हाच भूतकाळाचा खऱ्या अर्थाने सर्वांगीण आविष्कार होतो.
Leave a Reply