यवतमाळच्या कुऱ्हाड गावात १००० वर्षे जुन्या प्राचीन मंदिर संकुलाचा शोध

यवतमाळ : नागपूर विद्यापीठाच्या संशोधक पथकाने यवतमाळ जिल्ह्यातील कुऱ्हाड गावात पुरातत्त्वीय क्षेत्रभेटी दरम्यान हजार वर्षे जुने मंदिर संकुल आणि विविध अवशेष शोधून काढले आहेत. नागपूरपासून सुमारे १३० किमी अंतरावर असलेल्या या गावात, अदान नदीच्या काठावर अनेक जीर्ण झालेल्या मंदिरांचे अवशेष आढळले.

गावातील दोन अखंड मंदिरे, पंचायतन शैलीतील मंदिर संकुलाचे अवशेष आणि संपूर्ण टेकडीवर पसरलेले स्थापत्य अवशेष या संशोधन पथकाला आढळले. मात्र, अनेक मूर्ती आणि शिल्पांचे नुकसान झाले असून काही लुटले गेले आहेत. गावकऱ्यांनी जुन्या मंदिरांचे जतन करण्यासाठी स्वयंस्फूर्त प्रयत्न केले असले तरी, ते फारसे प्रभावी ठरलेले नाहीत. काही घरांमध्येही या मंदिरांतील काही शिल्पे व दगड दिसून आले.

या क्षेत्रभेटीत नागपूर विद्यापीठाच्या प्राचीन भारतीय इतिहास, संस्कृती आणि पुरातत्त्व विभागाचे प्रमुख प्राध्यापक प्रभाश साहू, प्राध्यापक के. एस. चंद्रा, मोहन पारधी आणि संशोधन विद्वान तन्मय हावलदार, नेहा रिचारिया, पवन हरदे सहभागी झाले होते. या संशोधन पथकाने २०२१ मध्ये नोंदवलेल्या स्मारकांची स्थिती तपासली.

प्राध्यापक साहू यांनी नमूद केले की, १० व्या ते १२ व्या शतकादरम्यान हे गाव धार्मिक आणि सांस्कृतिक केंद्र राहिले असावे. त्यांनी सुचवले की, या ऐतिहासिक स्थळाचे पुनरुज्जीवन करून ते धार्मिक पर्यटन केंद्रात रूपांतरित केले जाऊ शकते. मात्र, त्यासाठी राज्य पुरातत्त्व विभागाच्या सहकार्याची आवश्यकता आहे.

कुऱ्हाडच्या चार प्रमुख प्राचीन स्थळांचा शोध

१. पहिला परिसर – पंचायतन शैलीतील मंदिर संकुल
• सुमारे २९२ मीटर उंचीच्या ढिगाऱ्यात मंदिराचे अवशेष आणि संरक्षक भिंती आढळल्या.
• काळ्या बेसाल्ट दगडांपासून बांधलेले मंदिर, ज्यात नक्षीदार खांब, फुलांचे कोरीवकाम, श्रीवत्स प्रतिमा आणि कीर्तिमुख शिल्प आढळले.
• टेकडीवरील मध्यभागी शिवलिंग असल्याने मंदिर शैव परंपरेचे असल्याचे स्पष्ट होते.
• गावकरी अनेक वास्तुशिल्प घटक घरांच्या बांधकामासाठी वापरत असल्याचे दिसून आले.

२. दुसरा परिसर – जैन मंदिराचे अवशेष
• विद्यमान मंदिराजवळ जैन मंदिराचे अवशेष, ज्यामध्ये पार्श्वनाथांची नागफणासह कोरलेली प्रतिमा सापडली.
• नाजूक फुलांच्या नक्षीसह खांब आणि शिल्पकला वैशिष्ट्यपूर्ण.

३. तिसरा परिसर – अर्धवट शाबूत मंदिर
• गावाच्या आग्नेय भागात गर्भगृह आणि मंडप असलेले एक अर्धवट उभे असलेले मंदिर आढळले.
• शिखराचा भाग कोसळलेला असून स्थानिकांनी मजबुतीकरणासाठी विटा आणि दगडांचा वापर केला आहे.
• येथे कीर्तिमुख, सिंह व्याल, गज व्याल आणि सर्वतोभद्रसारखी शिल्पे आढळली, परंतु त्यातील काही अंशतः तुटलेली आहेत.

४. चौथा परिसर – भग्न गर्भगृह
• गावाच्या प्रवेशद्वाराजवळील या मंदिराचा केवळ गर्भगृह भाग शिल्लक असून, उर्वरित संरचना कोसळली आहे.
• गावकऱ्यांनी संरक्षणासाठी आधुनिक काँक्रीट आणि विटा वापरून तात्पुरते बांधकाम केले आहे.
• गर्भगृहात गणेश, महिषासुरमर्दिनी आणि नागाच्या मूर्ती सापडल्या, मात्र मूळ देवता गायब आहे.

यवतमाळ जिल्ह्यातील कुऱ्हाड गावात सापडलेल्या प्राचीन मंदिर संकुलाचे जतन करण्यासाठी संशोधकांनी काही महत्त्वाचे उपाय सुचवले आहेत. या ऐतिहासिक स्थळाचे संरक्षण आणि पुनर्निर्माणासाठी त्यांना काही महत्त्वाची पावले उचलावीत लागतील.

दस्तऐवजीकरण:
पुरातत्त्वज्ञांनी या मंदिर संकुलाचे पूर्णपणे दस्तऐवजीकरण करण्याची आवश्यकता व्यक्त केली आहे. यामध्ये सर्व पुरातत्त्वीय नोंदी तयार करून त्या स्थळाच्या ऐतिहासिक महत्त्वाची माहिती संकलित केली जाईल.

उत्खनन:
या प्राचीन स्थळावर वैज्ञानिक उत्खनन करण्यात येईल, ज्यामुळे अज्ञात आणि लपलेले अवशेष उघडकीस येऊ शकतील. या अवशेषांच्या मदतीने या मंदिराच्या कालखंडाबद्दल अधिक माहिती मिळवता येईल.

संवर्धन आणि जतन:
तज्ज्ञांच्या मार्गदर्शनाखाली या मंदिर संकुलाची पुनर्बांधणी केली जाईल. यामुळे मंदिराचे ऐतिहासिक स्वरूप आणि त्यातील कला टिकवून ठेवली जाईल.

लँडस्केपिंग:
मंदिर संकुलाच्या आसपासचा परिसर स्वच्छ आणि संरक्षित ठेवण्यासाठी विशेष उपाययोजना करण्यात येतील. यामुळे मंदिराचे आकर्षण वाढेल आणि पर्यटकांसाठी एक सुरक्षीत आणि सुंदर वातावरण तयार होईल.